Sanatın Sıfır Noktası

Özlem Kalkan Erenus derKi

SANATIN SIFIR NOKTASI

Hazır-yapımlarıyla alışılmış sanat yapıtı kategorisini bir anlamda iptal eden ve buna paralel olarak sanat kurumlarına yönelik benzersiz bir sorgulama süreci başlatan Marcel Duchamp, sanatın kavramsal evreninin "sıfır noktası"nı belirleyen kişidir. Günümüzde uluslararası bir standart olarak Greenwich kasabasının üstlendiği coğrafi "sıfır noktası" konumunu, sanat dünyası için de Marcel Duchamp ve onun başlatmış olduğu zihinsel süreçler belirler.

Henüz 1912'de, hareket odaklı resimleriyle geldiği noktada Duchamp, dönemin sanat ortamında varlığını sürdüren tüm ekollerden kopma ve değerlendirme kriterlerini kendisinin belirleyeceği bir yolda ilerleme kararını almış durumdadır.[1] Duchamp'ın bu kararı, en sade anlatımıyla; kendi standartlarını belirleme girişimi olarak tanımlanabilir.

Bu girişimin cisimleştiği, 1913-14 yıllarına tarihlenen 3 Stoppages Etalon / 3 Standart Durdurma’nın (Resim 1) kendisini “geçmişten kurtaran ilk hareket” olduğunu belirten Duchamp, bu çalışmanın kendisine “uzun zamandır sanatla ilişkilendirilmiş geleneksel yöntemlerden kaçış yolunu” gösterdiğini dile getirir.[2] Sanatçının “konserve edilmiş şans”[3] olarak tanımladığı çalışma, bir resim olmadığı gibi, bir heykel olarak da nitelendirilemez. Aslında Duchamp bu çalışmasında, bir deneyin sonuçlarını kaydetmiştir ya da kendisi böyle olduğunu söyler: Bir metre uzunluğundaki üç tel ipliği, bir biri ardına, bir metre yükseklikten, yatay bir düzleme bırakarak “kendi deformasyonlarını”[4] yapmalarına olanak tanır. 3 Standart Durdurma'nın yapım prosedürünü Richard Hamilton'a şöyle anlatır: Tamamen şansa bağlı konumlarıyla, bu üç iplik telini, prusya mavisine boyanmış tuvalin üzerine yapıştırır ve tuvali üç şerit halinde keser. Her bir tuval şeridinin kenarına, üzerinde altın yaldızlı harflerle “3 STOPPAGES ETALON / 1913-14” yazılı siyah deriden etiketler ekler. Daha sonra tuval şeritlerini cam plakalara yapıştırır ve üç tahta çıtayı, her birinin bir kenarı, üç telin düşme konumlarını tekrarlayacak şekilde keser. Son olarak, cam plakaları ve kesilmiş tahta çıtaları bunlar için hazırlamış olduğu bir kutuya yerleştirir... [5] Oysa bütün bunlar sanki bir çırpıda, art arda yapılmış gibi aktarılan bu tamamlanma süreci, gerçekte olduğundan bir hayli çabuk görünmektedir.

İplerin bir metre yükseklikten serbestçe bırakıldığı deney, büyük bir olasılıkla, sanatçının Ekim 1913'te taşındığı Saint-Hippolyte sokağındaki atölyesinde, Paris'te gerçekleşmiştir ve bu dönemde Duchamp, üç şerit halinde kesilen Durdurmalar'ı bir tür resim olarak ele almaktadır. Nitekim Duchamp'ın on altı elyazması notunun ve bir çiziminin beş fotografik kopyasını belgesel bir kitapçık mantığıyla bir araya getirdiği 1914 Kutusu'nda, üzerlerine iplerin yapıştırıldığı üç tuvalin camsız olarak görüldüğü bir fotoğraf da yer almaktadır. Bu fotoğraf sanatçının ölümünden sonra, eşi Alexina Duchamp tarafından Philadelphia Sanat Müzesi arşivine bağışlanan cam plaka negatifler kullanılarak basılmış olmalıdır (Resim 2). Tuvallerin bir sandalye üzerine yerleştirilerek, basit bir şekilde fotoğraflanmış olması, çekimin Duchamp tarafından gerçekleştirilmiş olduğunu düşündürür. Bununla beraber sanatçının uygulamış olduğu çekim yöntemi, Herbert Molderings'e göre hiç de basit ve amatörce değildir. Zira, negatiflerin ölçüsü, tuvallerin gerçek boyutunun 1/10 ölçeğinde küçültülmüş halidir ve Duchamp bu oranı yakalayabilmek için, tuvallerle objektifin mesafesini defalarca yeniden ayarlayarak, titizlikle uğraşmış olmalıdır.[6] 1914 Kutusu'ndaki fotoğrafa kaynaklık eden çalışma, üç tuval şeridinin söz konusu negatiflerden yapılan gümüş baskılarının karton üzerine yapıştırıldığı bir kompozisyondur (Resim 3). Duchamp, 1/10 ölçeğinde küçültülmüş Durdurmalar'ı, fotoğrafların altına el yazısıyla eklediği "3 décistoppages étalon" (3 standart desidurdurma) notuyla tamamlar ve "desimetre" kavramına yönelik kelime oyunuyla, kendi standartlarını kullanan, yeni bir yapıta dönüştürür.

Anlaşılan o ki; 1915'te New York'a yerleşen Duchamp, o yıllarda üç ince tuvalden ibaret olan 3 Standart Durdurma'yı da beraberinde getirir. Durdurmalar'ın tahta kalıplarını, iplerin kıvrımlarına uygun olarak, 1918'de Katherine S. Dreier'ın siparişi üzerine yaptığı ve aynı zamanda son yağlıboya tablosu olan, Tu m'u (Resim 4) boyarken, kendi ölçüm standartlarını resmin sol alt köşesine aktarmak amacıyla hazırlar ve şablon olarak kullanır. Ecke Bonk'a göre; Duchamp Tu m'u teslim ederken, Durdurmalar'ı ve tahta kalıpları da Dreier'e verir.[7] Bugün bakıldığında, sanatçının kariyerindeki önemli kırılma noktalarından biri olarak görülen bu yapıtları, Dreier'a bırakma nedenini tam olarak tespit etmek mümkün görünmese de, denebilir ki; Dreier da bu dönemde Durdurmalar'ın önemini kavramaz ve ilerleyen yıllarda New York'tan Connecticut'a taşınırken götürdüğü eşyalar arasında Durdurmalar'ın izini kaybeder.

3 Standart Durdurma'nın son şeklini alması için, aradan 18 yıl daha geçer. Duchamp'ın başyapıtı sayılabilecek Büyük Cam (1915-1923) da bu arada Dreier'in koleksiyonuna dahil olmuş[8] ve 1926'da ilk olarak sergilendiği Brooklyn Müzesi'ndeki Modern Sanatlar Sergisi'nden dönüşünde kırılmıştır. Paris'te bulunduğu 1935 yılında en önemli yapıtlarını bir araya toplayacağı "taşınabilir müzesi" Valiz İçinde Kutu'yu tasarlamaya başlayan Duchamp belli ki; aradan geçen zaman içinde Durdurmalar'ın yapıtlar bütünü bağlamında üstlendiği anahtar rolü de netleştirir. Katharine Kuh ile 1961 yılında yaptığı bir söyleşide, bu yapıtıyla kendi "geleceğinin kaynağını" bulmuş olduğunu, ancak karşılaştığı şeyin önemini daha sonra kavradığını dile getiren ifadesi de, söz konusu saptamamızı destekler niteliktedir. [9] Duchamp 1935’te Dreier’e birkaç mektup yazar ve 3 Standart Durdurma ile tahta çıtaları detaylı bir biçimde tarif ederek; bunları bulup, geldiği zaman kendisine vermek üzere hazırlamasını rica eder. Ancak Dreier Duchamp'ın aradıklarına bir türlü ulaşamaz. 1936 yılının ilkbaharında, Büyük Cam'ı (Resim 5) tamir etmek üzere Dreier'in West Redding, Connecticut'taki evine giden Duchamp, burada yeniden bulduğu Durdurmalar'ı, bu kez camın altına monte eder ve tahta çıtalarıyla beraber, hazırladığı kutunun içine yerleştirir. Büyük Cam'ın tamirinde kullandığı farklı tonlardaki yeşil camları tuval şeritlerinin üzerine yerleştiren Duchamp, bir yandan 23 yıl önce yapıştırdığı iplik tellerinin zarar görmesini engellerken, diğer yandan 3 Standart Durdurma ve Büyük Cam arasındaki akrabalık ilişkisini de tescillemiş olur.

Janis Mink 3 Standart Durdurma'yı; bir kutunun içinde sunulan bir “düşünce”, bu “düşüncenin uygulaması” ve bu uygulamadan doğan bir “kural” olarak tanımlarken, Fransa’nın Sévres kentindeki Bureau International des Poids et Mesures, BIPM / Ağırlıklar ve Ölçüler Uluslararası Bürosu’nda saklanan standart platin metre ile karşılaştırır.[10] 1875’te kurulan BIPM, 1889 tarihli Birinci Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı’nda belirlenen koşullar doğrultusunda, uluslararası metre prototipi olarak, yüzde doksan platin, yüzde on iridyum alaşımından yapılmış, bir metrelik kalıbı koruma altına alır. 1983 yılında On Yedinci Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı’nda metrenin tanımı, “ışığın boşlukta 1/299.792.458 saniyede aldığı mesafe” olarak değiştirilmiş olsa da, 1889 tarihli “platin metre” prototipi BIPM’de, bir müze nesnesi olarak, halen saklanmaktadır. [11]

Aynı şekilde Duchamp’ın 3 Standart Durdurma'sı da sanatçı için bir prototip olma özelliği taşır. Kendine özgü bu ölçüm standardını oluşturur oluşturmaz, 1914 yılında Network of Stoppages / Durdurmalar Ağı (Resim 6) ve Büyük Cam'da ölçme ve çizgi belirleme aracı olarak kullanır. Tahta kalıpların ancak 1918'de Tu m'un yapımı sırasında hazırlandığı göz önünde bulundurulursa; Durdurmalar'ın 1914 yılında Durdurmalar Ağı’na aktarımı kopya kağıdı ya da pelür kullanarak gerçekleştirilmiş olmalıdır.

3 Standart Durdurma 1953 yılında New York Modern Sanatlar Müzesi, MOMA’da sergilenirken, Duchamp’ın isteği üzerine, yapıta üzerlerinde “1 Metre” yazan iki adet geleneksel metre eklenir (Resim 7). Böylelikle bilimsel paradigmayı sanat evrenine dahil eden Duchamp, konvansiyonel ölçüm standartlarıyla, kendine özgü ölçme standartları arasındaki farkı görselleştirirken; kayıtsız şartsız kabul ettiğimiz değerler sisteminin, aslında büyük ölçüde keyfi varsayımlar oluşunu sorgular.

1913'te bir deneyin resimleri olarak başlayan, ancak tamamlandığı 23 yıl içinde deneysel bir yapıta dönüşen 3 Standart Durdurma ve aynı dönemde gelişen "hazır-yapım" düşüncesi, sanatçının standartlarını kendi belirlediği özgür bir alanda, sanat evreninin "başlangıç meridyeni" olarak Marcel Duchamp'ı işaret eder.

[1] Duchamp'ın ilk dönem çalışmalarına yönelik detaylı bir inceleme için, bknz: Özlem Kalkan Erenus, Marcel Duchamp; Sanatı ve Felsefesi, Tekhne Yayınları, 2014, s.15-59

[2] Katharine Kuh, The Artists' Voice, Da Capo Press, 2000, s.81

[3] Pierre Cabanne, Dialogues with Marcel Duchamp, Da Capo Press, 2010, s.46

[4] Pierre Cabanne, a.g.y., s.47

[5] Arturo Schwarz, The Complete Works of Marcel Duchamp, Delano Greenidge Editions, 2000, s.595

[6] Herbert Molderings, Duchamp and the Aesthetics of Chance, Columbia University Press, 2010, s.52

[7] Ecke Bonk, Marcel Duchamp; The Portable Museum, Thames and Hudson, 1989, s.218

[8] Büyük Cam'ı 1918'de, Duchamp henüz üzerinde çalışmaya devam ederken, satın alan Walter C.Arensberg, New York'tan Los Angeles'a taşındığı 1921 yılında, Duchamp'ın çalışmalarını sürdürebilmesi amacıyla, yapıtın New York'ta kalması gerektiğini düşünerek, bu kez Katherine S.Dreier'a satar. Bilindiği gibi; 1923'te Duchamp, Büyük Cam'ı tamamlamaktan vazgeçtiğini duyurur.

[9] Katharine Kuh, a.g.y., s.81

[10] Janis Mink, Duchamp; Marcel Duchamp 1887-1968 Art as Anti-Art, Taschen GmbH, s.44

[11] Özlem Kalkan Erenus, a.g.y., s.67